Seinskadar etter strålebehandling mot bekkenområdet

Ved diaré bør pasienten få kosthaldsrettleiing og oppfølging frå klinisk ernæringsfysiolog med erfaring med stråleskadd tarm. Ein kan prøve romoppfyllande preparat som skal gjere avføringa fastare. Effekten er avhengig av tilstrekkeleg væskeinntak og kjem først etter nokre dagar. Vi-Siblin 1–3 dosar/dag kan prøvast. Ikkje sjeldan må det nyttast stoppande medikament: Loperamid 1–2 tablettar om gongen og inntil 8 tablettar/døgn.

Ved manglande effekt, eller i spesielle tilfelle som lange, interkontinentale flygingar der pasienten elles ville avstå frå å ete i frykt for symptom: Opiumdropar 5–10 dropar x 2–3 per døgn.

Ved kroniske diaréplager kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og med det betre funksjonen til dei delane av tarmen der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten færre tømmingar, litt meir forma avføring og at dei klarer å halde noko lenger på avføringa. Kirurgi med utlegging av tarm er ei mogleg løysing om ein ikkje kjem til mål med andre tiltak, men kirurgi i bestrålt vev er prega av fleire komplikasjonar enn ved kirurgi i ikkje-bestrålt vev.

Ved symptom frå auka danning av gass, bør pasienten få kosthaldsrettleiing og oppfølging frå klinisk ernæringsfysiolog med erfaring med stråleskadd tarm. Det kan gjerast forsøk med Minifom 1 kapsel 3–4 gonger dagleg.

Ved bløding frå tarm kan ein, avhengig av alvorsgrada til blødinga, prøve behandling med sukralfatklyster, Metronidazolkur over fire veker og laserkoagulasjon. Om blodprosenten fell for mykje, må pasienten få blodoverføring.

Ved vedvarande plager med bløding kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar som ikkje sprekk like lett som dei skadde blodårane. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten reduksjon av eller opphøyr av bløding. Det er vanleg at pasientane blør litt meir dei første vekene av behandlinga og at den deretter minkar gradvis.

Sterk tømmingstrong, inkontinens og problem med å tømme tarmen skikkeleg kan prøvast behandla med normalisering av avføringskonsistens (sjå behandling av diaré), bekkenbotnstrening – eventuelt med elektrostimulering av lukkemuskelen i regi av spesialfysioterapeut, og analpropp. Skyljing av endetarmen kan prøvast ved forstopping og problem med å tømme tarmen skikkeleg. Opplæring skjer ved inkontinenssjukepleiar. Utstyr og hjelpemiddel til behandling av inkontinens kan søkast refundert på blå resept.

Ved vedvarande problem med sterk tømmingstrong og inkontinens kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og med det betre funksjonen til dei delane av tarmen der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten færre tømmingar, litt meir forma avføring og at dei klarer å halde noko lenger på avføringa. Kirurgi med utlegging av tarm er ei mogleg løysing om ein ikkje kjem til mål med andre tiltak, men kirurgi i bestrålt vev er prega av fleire komplikasjonar enn ved kirurgi i ikkje-bestrålt vev.

Ved ernæringsproblem og vekttap, kan det søkast om refusjon av ulike former for næringstilskot på blå resept. Ved kroniske ernæringsutfordringar med årsak i stråleskadar på tarm kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og med det betre funksjonen til dei delane av tarmen der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten at dei toler fleire matvarer og at vekta aukar. Nokon kan slutte med næringstilskot.

Fistlar til kvinnelege kjønnsorgan blir behandla ved Nasjonal behandlingsteneste for gynekologiske fistlar ved Haukeland universitetssjukehus. Andre fistlar blir behandla av gastrokirurg eller eit bekkenbotns-team. Det kan gjerast forsøk på konservativ behandling med skyljing av fistelen for å prøve å få han til å gro av seg sjølv. Av og til blir dette kombinert med å legge ut tarmen ein periode for å la det tarmsegmentet der fistelen er, få litt fred. Slik avlastande stomi blir også nytta i ein del tilfelle ved planlagd kirurgisk lukking av fistelen. Ved nokre senter blir det sett inn feittransplantat i fistelgangen for å få han til å lukke seg.

Dersom det er vanskeleg å få behandla fistelen, kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for fire vekers forbehandling i trykkammer. Ein ventar så seks til åtte veker på effekt av behandlinga før det kirurgiske inngrepet blir gjennomført. Det kan eventuelt planleggast med to vekers etterbehandling raskt etter kirurgi òg, for å avhjelpe tilhelingen etter inngrepet.

Smerter ved vasslating kan forsøkast å behandle med antiflogistika.

Hyppige urinvegsinfeksjonar hos kvinner kan forsøkast å behandle lokalt med østrogen.

Ved problem med å tømme blæra, kan det givast opplæring i selvkateterisering med eingongskateter.

Ved påvist stråleskadd blære og vedvarande hyppig vasslating med/utan smerter og eventuelle hyppige urinvegsinfeksjonar og ved inkontinens, kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og med det betre funksjonen til dei delane av blære og blærehals der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten mindre hyppig vasslating på dag og natt, mindre smerter ved vasslating og sjeldnare urinvegsinfeksjonar. Dersom hyppig vasslating er forårsaka av stiv og skrumpen blære, vil ikkje hyperbar oksygenbehandling hjelpe, og det er få behandlingsalternativ. Nokon kan vere hjelpte med permanent kateter.

Bløding frå blæra kan prøvast behandla med elektrokoagulasjon eller gjentatt instilleringer av hyaluronsyre (Cystistat) i blæra. Ved kraftig bløding med koageldanning som stoppar til blærehalsen, må blæra skyljast og ein må eventuelt fjerne koagel med cystoskop. I uttalte tilfelle må pasienten ligge på sjukehus med gjennomskyll av blæra i fleire dagar og eventuelt få blodoverføring om blodprosenten blir for låg.

Ved vedvarande bløding som plagar pasienten, kan hen visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar som ikkje sprekk like lett som dei skadde blodårane. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten reduksjon av eller opphøyr av bløding. Det er vanleg at pasientane blør litt meir dei første vekene av behandlinga og at den deretter minkar gradvis. Dette er ikkje ei akuttbehandling, effekt av behandlinga kjem først 6–8 veker etter avslutta behandlingsserie.

Fistlar til kvinnelege kjønnsorgan blir behandla ved Nasjonal behandlingsteneste for gynekologiske fistlar ved Haukeland universitetssjukehus. Andre fistlar frå urinvegane blir behandla av urolog, gastrokirurg eller bekkenbotns-team. Det kan gjerast forsøk på konservativ behandling med skyljing av fistelen for å prøve å få han til å gro av seg sjølv. Av og til blir dette kombinert med å legge nyrebekkenkateter (pyelostomi) eller blærekatetar ein periode for å la den delen av urinvegane der fistelen er, få litt fred. Slikt avlastande kateter blir også nytta i ein del tilfelle ved planlagd kirurgisk lukking av fistelen. Ved nokre senter blir det sett inn feittransplantat i fistelgangen for å få han til å lukke seg.

Dersom det er vanskeleg å få behandla fistelen, kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for fire vekers forbehandling i trykkammer. Ein ventar så seks til åtte veker på effekt av behandlinga før det kirurgiske inngrepet blir gjennomført. Det kan eventuelt planleggast med to vekers etterbehandling raskt etter kirurgi også for å avhjelpe tilhelingen etter inngrepet.

Ved uoverstigelege problem frå stråleskadd blære, kan blæra fjernast og ein del av tarmen brukast til å lage eit nytt urinreservoir. Avhengig av operasjonsmetode vil urinen renne ut i ein pose på magen eller tømmast via eit kateter.

Ved vedvarande symptom på mikrobrot i bestrålt bekkenskjelett kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og med det betre moglegheita til å heile i dei delane av skjelettet der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten reduksjon i smerter og lengre gangdistanse.

Det blir anbefalt at seksuallivet blir tatt opp att så snart pasienten kjenner seg klar for det, likevel kan dette for ein del pasientar vere utfordrande på bakgrunn av både fysiske og psykiske endringar. Hjelp frå sexolog kan vere indisert. Vaginal dilatator blir anbefalt for å motverke sammenvoksingar og stivleik i skjeden. Seksualtekniske hjelpemiddel kan fåast på rekvisisjon til Rikstrygdeverket. Dei tilsette på stader som sel sexleiketøy har god oversikt over ulike typar glidemiddel og tiltak for å auke sexlyst.

Lokalbehandling med østrogenvagitorier/-krem kan prøvast. Dette blir ikkje refundert av blåreseptordninga. Hormonfri gel eller vagitorier for behandling av tørrheit i skjeden finst og kan vere aktuelle for pasientar der østrogenbehandling ikkje er ønskeleg.

Behandling med lokalbedøvande krem blir nytta i sjeldne tilfelle.

Ved vedvarande symptom på sårheit/sår i bestrålt skjede kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og dermed betre tilhelingsmuligheten i dei delane av skjeden der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten reduksjon i smerter og sårheit og ein sjeldan gong at vevet blir litt mjukare.

Ved plagsame symptom på overgangsalder kan det vurderast å gi hormon i ein periode dersom dette ikkje er frårådd i forhold til kreftsjukdommen. Om strålebehandlinga har medført sterilitet, vil kvinna kunne få rettleiing på infertilitetsklinikk.

I samråd med urolog eller endokrinolog kan det prøvast behandling med testosterongel, eventuelt testosteronsprøytar hos dei mennene der ein måler låge testosteronnivå.

Ved manglande evne til å få reisning kan ein prøve tablettbehandling før planlagd seksuell aktivitet. Dette har ikkje effekt dersom årsaka er nerveskade etter kirurgi. Eit alternativ er å sette ei sprøyte i svamplekamen på penis før planlagd seksuell aktivitet. Vakuumpumpe kan også prøvast.

Om ein ikkje oppnår tilfredsstillande effekt av andre tiltak, er det mogleg å operere inn eit oppblåsbart implantat i penis og ei pumpe (vanlegvis i pungen) som gjer at pasienten sjølv kan regulere om penis skal vere hard eller mjuk. Det er urologar som gjennomfører denne operasjonen. Operasjonar i bestrålt vev kan gi større risiko for komplikasjonar enn operasjonar i ikkje-bestrålte vev.

Vask i området må skje med stor aktsemd og det bør nyttast flytande såpe av typen «intimsåpe» som har låg pH. Lufttørking, eventuelt med hårføhner på låg varme, er å føretrekke framfor å gni vevet. Bruk i tilfelle eit reint handkle og tørk varsamt.

Det vil vere nyttig å prøve lokalbehandling med barrierekrem som ved inkontinens. Barrierekrem kan trekke inn i huda og legg seg også som ein vernande film på overflata.

Om barrierekrem ikkje er aktuelt eller ikkje fungerer godt, kan ein prøve seg fram med ulike typar fuktkrem eller olje. Det kan vere at nokon reagerer på parfyme eller tilsetningsstoff i kremane og da er det mogleg å få rettleiing på apoteket om kremar utan slike tilsetningar.

Får du hudinfeksjon (rosen) i bestrålt vev må du oppsøke lege for antibiotikabehandling.

Nokon som er plaga med stråleskadd hud i dette området finn hjelp i å installere toalett som spyler og lufttørkar huda etter toalettbesøk slik at ein unngår friksjon frå tørk med toalettpapir. Dette er spesielt eigna for dei som i tillegg til å ha eit hudproblem har stråleskadd tarm og har hyppig avføring.

Ved vedvarande symptom på sår i bestrålt hud etter strålebehandling i bekkenet, kan pasienten visast til Nasjonal behandlingsteneste for planlagd hyperbar oksygenbehandling ved Haukeland universitetssjukehus for seks vekers behandling i trykkammer. Formålet med behandlinga er å stimulere til innvekst av nye hårrørsårar og med det betre tilhelingsmuligheten i dei delane av huda der cellene får for lite oksygen. Ved effekt av behandlinga opplever pasienten reduksjon i smerter og sårheit og at dei får sjeldnare infeksjonar i huda.

Det er viktig å førebygge hudinfeksjonar med god personleg hygiene, halde huda mjuk og unngå sårdanningar. Huda bør vaskast med flytande parfymefri såpe med låg pH (intimsåpe). Det er viktig å finne ein fuktkrem som passar huda og ikkje gir hudreaksjonar. Fysisk aktivitet er anbefalt. Ved overvekt, vil vektreduksjon kunne redusere lymfødemet.

Lymfødem i nedre del av buk, kjønnsorgan, lyskar og i beina blir behandla av fysioterapeut med spesialkompetanse i onkologi og lymfologi. Du finn oversikt over slike fysioterapeutar her:

Fysioterapeutliste – NLLF

Målet med behandlinga er auka livskvalitet og eigenmeistring. Fysioterapeuten hjelper til med kompresjon og øvingar, og dessutan råd om hudpleie, fysisk aktivitet og vektkontroll. Nokon kan ha nytte av ein pulsator i kombinasjon med anna behandling. Spesialfysioterapeut kan søke helseføretak i regionen sin om kompresjonsutstyr og pulsator for pasienten. Behandlinga kan dempe ubehag og sprengkjensle. Det er viktig å komme raskt i gang med behandling for å redusere plagene og unngå komplikasjonar. Målet er å redusere lymfødemet mest mogleg og halde det i sjakk for å unngå at det utviklar seg. Behandlinga blir tilpassa individuelt. Det er vanleg å måtte ha langvarig oppfølging.

Mange rehabiliteringsinstitusjonar som har tilbod til kreftoverlevere tilbyr også kurs for pasientar med lymfødem. For oversikt over slike, sjå Regionale koordinerande eining (RKE) i helseregionen din, eller ring Nasjonal informasjonstelefon for Rehabilitering 80030061.

Fatigue bør behandlast med årsaksretta tiltak dersom utgreiing har avdekt utløysande årsaker. Pasienttilpassa fysisk aktivitet og tilpassa aerob trening med fysioterapeut kan gi betring, og pilates/yogaøvingar kan prøvast. Pasienten bør lærast opp i energiøkonomisering og å regulere eigen aktivitet etter energinivå. Korte treningsøkter og låg intensitet er viktig, i tillegg til restitusjon.

Psykososial støtte og opplæring i meistringsstrategiar er vesentleg. God nattesøvn like så. Tilvising til kognitiv åtferdsterapi kan vurderast. Lærings- og meistringssenter/ Vardesentre har kurs om fatigue, og det er tilbod til pasientar med kronisk fatigue ved nokre rehabiliteringsinstitusjonar. For oversikt over slike rehabiliteringsinstitusjonar, sjå Regionale koordinerande eining (RKE) i helseregionen din, eller ring Nasjonal informasjonstelefon for Rehabilitering 80030061.

For mange med fatigue vil det vere ei utfordring å komme tilbake i arbeid og det kan vere behov for opptrening, tilrettelegging på arbeidsplassen eller arbeidsretta rehabilitering. Både NAV og sjukehus har ulike tilbod, og arbeidsgivarar har tilretteleggingsplikt. Nasjonalt kompetansesenter for arbeidsretta rehabilitering ligg under Rehabiliteringssenteret AiR på Rauland og har arbeidsretta tilbod.

I tillegg til tilbod om behandling av fatigue, lymfødem, utfordringar med sexliv og ernæringsproblem, har mange rehabiliteringssenter tilbod om avspenning, meistring, samtale med sosionom og arbeidskonsulent. For oversikt over slike rehabiliteringsinstitusjonar, sjå Regional koordinerande eining (RKE) i helseregionen din, eller ring Nasjonal informasjonstelefon for Rehabilitering 80030061.